Жасанды интеллект заңдарды өз бетінше әзірлеп, заң жобаларына сараптама жүргізе алады ма? Қабылданатын Заңдардың құқықтық және әлеуметтік-экономикалық салдарын болжай алады ма? ҚР Президенті Іс басқармасы жанындағы Парламентаризм институтының Жария заңнама орталығының басшысы, PhD докторы Шолпан Саймова осы тақырыпқа қатысты пікірін білдірді.
Жасанды интеллект – оң мүмкіндіктер және ықтимал тәуекелдер
- Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2023 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына Жолдауында цифрландырудың стратегиялық маңыздылығын атап өтіп, жасанды интеллект технологияларын енгізе отырып, IT салада озық ел болу мақсатын қойды.
Президенттің бастамасы бірқатар нақты үкіметтік бағдарламаларда жалғасын тапты. Жасанды интеллект саласын дамытудың 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасының жобасы оны енгізудің қазіргі жағдайы мен бағыттарын егжей-тегжейлі сипаттайды. Әзірлеушілердің ойынша, осы тұжырымдаманы іске асыру 2025 жылға қарай суперкомпьютердің іске қосылуына және 2029 жылға қарай жасанды интеллект технологияларын пайдалана отырып көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің үлесі 20%-ға дейін өседі деп күтіледі. Бұл мақсаттар мемлекеттік қызметтің басқа салаларын цифрландыруға бағытталған күш-жігермен тікелей байланысты.
Парламенттік қызметті цифрландыруға бизнес-процестердің реинжинирингі, сондай-ақ мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйесімен ары қарай интеграциялаумен, E-Parlament бірыңғай платформасын құруға бағытталған ҚР ПІБ Материалдық-техникалық қамтамасыз ету басқармасы мамандары қызметі жасанды интеллектті енгізу бойынша жалпыұлттық стратегиямен үйлеседі.
Жақында өткен Ғылым және технологиялар жөніндегі Ұлттық кеңестің отырысында Президент ғылыми-техникалық прогресс жаһандық экономика мен өмір салтын тез өзгертіп жатқанына тоқталып, Қазақстанның технологиялық және ғылыми-инновациялық егемендігін нығайту үшін барлық мүмкіндіктерді пайдаланудың маңыздылығын атап өтті.
Сарапшылардың бағалауы бойынша, 2030 жылға қарай ЖИ әлемдік ЖІӨ-нің 7%-на дейін қамтамасыз етеді, ал 2027 жылға қарай ЖИ жаһандық нарығын капиталдандыру $ 400 млрд-тан асады. Бұл перспективалар ЖИ дамытудағы әлем елдерінің күш-жігерінің маңыздылығын көрсетеді.
Трендтер мен әлеует
Заңнамалық қызметте жасанды интеллектіні қолдану жаһандық тренд болып табылады. Мәселен, мысалы, Бразилияда толығымен жасанды интеллект әзірлеген заң қабылданды, бұл оның заң шығарудағы рөлі туралы кең пікірталас тудырды. Бұл мысалдар жасанды интеллект деректердің үлкен көлемін және қолданыстағы заңнаманы қысқа мерзімде талдай отырып, заң шығару процесінде күрделі міндеттерді орындауға қабілетті екенін көрсетеді, бұл мұндай технологияларды жаһандық деңгейде құқықтық жүйелерге біріктірудің өзектілігі мен маңыздылығын тағы бір рет көрсетті.
Алайда, заң шығару процесінде озық цифрлық технологиялар мен жасанды интеллект құралдарын пайдалану заң шығарушы органның классикалық міндеттерімен қатар жүруі керек екенін атап өткен жөн.
ҚР Парламенті үш негізгі функцияны орындайды: өкілдік, бақылау және заң шығарушы. Қазіргі уақытта цифрлық күш-жігер негізінен өкілдік функцияны дамытуға, атап айтқанда, көшпелі кездесулер арқылы Парламенттің халықпен өзара іс-қимылын құруға, азаматтарды қабылдауды цифрландыруға және Парламенттің интернет-ресурстарына қолжетімділікті қамтамасыз ету арқылы бизнес-процестерді жетілдіруге, сондай-ақ бейнеконференц байланысты орнату мақсатында онлайн-платформаларды пайдалануға бағытталған.
Бұл ретте, жасанды интеллектті заң шығару процесіне енгізу дәстүрлі жұмыс әдістерін түбегейлі өзгерте алатын айтарлықтай әлеуетке ие. Жасанды интеллекттің толыққанды интеграциясы заңнамалық қызметтің сапасы мен тиімділігін жақсартып қана қоймай, сонымен қатар күнделікті кертартпалықтан босатумен депутаттарға бюрократиялық жүктемені едәуір төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл заң шығарушыларға заңнаманы дамытудың стратегиялық аспектілеріне назар аударуға және қоғамдағы тез өзгеретін сын қатерлерге тез, тиімдірек жауап беруге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, жасанды интеллект заң жобаларын, терең негізделген және сенімді деректерді әзірлеуді қамтамасыз ете отырып, деректерге талдау жүргізу барысында Парламенттің ұстанымын едәуір нығайта алады. Бұл «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласы шеңберінде заңнамалық процестің сапасы мен тиімділігін айтарлықтай арттыратыны сөзсіз.
Жетекші Батыс елдерінің заң шығарушы органдары үшін практикалық нұсқаулыққа айналған «Ақылды парламенттер. Деректерге негізделген демократия» кітапта қазіргі уақытта заң шығару процесіне жасанды интеллект технологиясын енгізудің 31 құралы әзірленгені көрсетілген. Парламентаризм институты олардың үшеуін зерттеумен белсенді айналысады:
Біріншісі: жасанды интеллектті құқықтық сараптама үшін қолдану. Жасанды интеллект алгоритмдері деректердің үлкен көлемін талдайды, заң жобаларындағы қайшылықтарды анықтайды, оларды қолданыстағы заңнамамен және халықаралық стандарттармен салыстырады. Бұл заң жобаларын әзірлеудің сапасын арттырады және заңдарды сараптауға жұмсалатын бюджет қаражатын айтарлықтай үнемдей отырып, заңды қателіктердің алдын-алуға көмектеседі. Мысалы: 2020 жылы ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі НҚА жобаларын сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптау жүргізу үшін ҚҚС-сыз 2,4 млрд теңге, ал «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ» КЕАҚ – 1,5 млрд теңге бөлді.
Екіншісі: деректерді талдау негізінде құқықтық сала үшін болжамдар әзірлеу. Үлкен деректер мен аналитикалық құралдарды пайдалану белгілі бір заңның қабылдануының ықтимал салдары, оның экономикаға, әлеуметтік салаға және азаматтардың өміріне әсері туралы құнды болжамдар жасауға мүмкіндік береді. Бұл депутаттарға неғұрлым негізделген шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Үшіншісі: заңнамалық мәтіндерді құру процесін автоматтандыру. Заманауи технологиялар заң жобаларының мәтіндерін әзірлеу кезінде қол еңбегін және «адами факторды» азайтуға көмектеседі.
Автоматтандырылған жүйелер заң жобаларын құрылымдайды, олардың заң техникасының стандарттарына сәйкестігін қамтамасыз етеді және заң жобаларын дайындау процесін жеделдететін және олардың сапасын арттыратын барлық қажетті заң элементтерін қамтиды.
Заң шығару процесіне «ескі» көзқарастың тиімсіздігінің жарқын мысалы ретінде ҚР Су кодексінің жобасымен жұмысты келтіруге болады, оның бастапқы талдауы 70-ке жуық тұжырымдамалық ескертулерді, заңға тәуелді актілерді пысықтаудың жоқтығын және қолданыстағы конституциялық нормаларға қайшы келетіндігін анықтады.
Қазақстан Су кодексінің жобасы уәкілетті органдардың функцияларын нақты ажыратуды қамтамасыз етпейді және су шаруашылығын реформалау үшін инвестициялар тартудың қазіргі заманғы тетіктерін қоспағанда, ескірген тәсілдерге сүйенеді және Конституцияның талаптарын ескермеген. Кодекстің ойластырылмаған құрылымы және Су және Экологиялық кодекстер арасындағы нормалардың қайталануы су ресурстарын тиімді басқаруға кедергі келтіре отырып, құқықтық белгісіздікті күшейтеді. Бұл ретте Су кодексін әзірлеу екі жылға созылғанын еске саламыз.
Заңдарды әзірлеуге жасанды интеллектті енгізу үшін қандай құралдар қажет?
Қазіргі уақытта Парламентаризм институтында заң шығару процесіне жасанды интеллектті енгізу бағыттары мен құралдарына қатысты нақты көзқарас қалыптасқан.
Тұжырымдамалық деңгейде заң шығару процесіне жасанды интеллектті енгізу келесі элементтерді қарастыруы керек: тиісті Стратегияны әзірлеу; басымдықтарды белгілеу; оқыту; енгізу процесінің өзі; басқару.
Заң шығару процесіне жасанды интеллектті толыққанды енгізу үшін бірыңғай оператор құру қажеттілігі бар. Бұл оператор жасанды интеллект құралдарын әзірлейді, тиімді енгізеді және құқықтың әрбір саласы бойынша оқытуды жүзеге асырады. Қазіргі уақытта Институт қажетті ресурстарға ие және осындай оператор ретінде қызмет көрсетуге дайын.
Аталған мәселелерді егжей-тегжейлі талқылау ағымдағы жылға жоспарланған.
Тәуекелдер мен перспективалар
Дегенмен, цифрлық технологияларды кеңінен енгізумен байланысты белгілі бір тәуекелдер бар.
Киберқауіпсіздік мәселелері ерекше назар аударуға тұрарлық. Мемлекеттік жүйелерге техникалық қолжетімділік елдің де, азаматтардың да қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Қазақстан метадеректерді сақтауға қатысты тұжырымдамалық шешім қабылдауы қажет. Деректерді физикалық серверлерге орналастыру айтарлықтай қаржыландыруды қажет етеді, ал бұлтты сақтау жеткілікті сенімді болмауы мүмкін.
«Қадағалау» және «Төрелік» сияқты мемлекеттік ақпараттық жүйелерге жасанды интеллекттің шектеулі қолжетімділігімен, сондай-ақ ақпаратты тиімді өңдеу үшін жасанды интеллект мүмкіндіктерін шектейтін тіл өрісінің дамымаған/тарлығымен байланысты техникалық тәуекелдер де бар.
Ағымдағы жағдайды ескере отырып, қысқа мерзімді перспективада тез енгізуге және нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған тұжырымдамалық шешімдер қабылдау арқылы «жылдам жеңістер» стратегиясына назар аудару маңызды.
Жасанды интеллект заңнамалық процесті өзгертуге, жұмыстың дәлдігін едәуір жақсартуға және заң жобаларын әзірлеу уақытын қысқартуға мүмкіндік береді. Жасанды интеллектті пайдалану сонымен қатар елдің құқықтық жүйесіне заңнамалық бастамалардың жоғары сапасы мен негізділігін қамтамасыз ете отырып, өзгерістерге тез бейімделуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта Парламент пен МТҚБ мамандары бұл мүмкіндіктерді белсенді талдауда және бағалау жұмыстарын іске асыруда.
