Ағымдағы жылдың 25 қарашасында Парламентаризм институтының директоры М.Махамбетов Мемлекет басшысы
Қ.К. Тоқаевтың 2021 жылғы 1 қыркүйектегі «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде «Қылмыстық процесте тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығын арттыру, сондай-ақ қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қорғау кепілдігін күшейту туралы» тақырыбында дөңгелек үстел форматында өткен «Nur Otan» партиясы жанындағы Құқықтық кеңестің отырысы баяндама жасады.
Дөңгелек үстел жұмысына Парламент Мәжілісінің депутаттары, орталық мемлекеттік органдардың өкілдері, ғалым-заңгерлер қатысты.
Отырысты бірлесіп ұйымдастырушылар: Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Заңнама және сот-құқықтық реформа комитеті, Парламентаризм институты, Жоғарғы Сот, ішкі істер министрлігі, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы.
Баяндама барысында М. Махамбетов мынаны атап өтті.
Қазіргі уақытта қылмыстық-процестік саясат пен заңнаманы дамыту және жетілдіру қылмыстық сот ісін жүргізудің жарыспалылық моделін енгізуге бағытталған. Өздеріңіз білетіндей, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаты қылмыстық-процестік саясат пен заңнаманың маңызды сәттерінің бірі болып көрінеді.
Бұл модельді енгізу үшін Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасында атап өтілген және ол әртүрлі алаңдарда айтқан, процестің жарыспалылығы мен айыптау тарапынан соттың дербестігін қамтамасыз ету қажеттілігі туралы идеялары негіз болды.
Мәселен, 2021 жылғы 25 ақпанда Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің бесінші отырысында күшті және тәуелсіз адвокатурасыз мемлекет құру мүмкін емес екені атап өтілді. Бұдан басқа, ағымдағы жылдың 21 сәуірінде Жоғары Кеңестің реформалар жөніндегі бесінші отырысында ел Президенті сотта прокурорлар мен адвокаттардың нақты жарыспалылығына жағдай жасау қажеттігін атап өтті.
Ұсынылған модель шеңберінде процестік заңнаманың Конституциямен қайшылықтарын жою қажет, бұл қылмыстық процеске тартылған азаматтардың құқықтарын толық көлемде қорғауды қамтамасыз етуге және тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидатын іске асыруға мүмкіндік береді.
Осыны ескере отырып, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығын арттыру, адвокатураның тәуелсіздігін нығайту мәселелері бойынша Заң жобасының тұжырымдамалық ережелері, бірінші кезекте, қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қорғау кепілдігін күшейтуге бағытталған.
Қылмыстық процесте тараптардың теңдігі мен жарыспалылығы мәселесі істі мәні бойынша қараудың объективтілігі, жан-жақтылығы және толықтығы дәрежесіне тікелей байланысты, бұл қабылданатын сот актілерінің әділдігіне тікелей әсер етеді. Бірақ, Қылмыстық-процестік кодекс шеңберінде бұл қағидат толық көлемде жүзеге асырылмайтынын мойындау керек, бұл қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарына қысым жасауға алып келеді.
ҚПК-нің 23-бабы сот ісін жүргізуді тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы негізінде жүзеге асыруды регламенттейді. Осыған байланысты теоретиктер мен практиктердің көпшілігі қылмыстық процестің сотқа дейінгі кезеңдерінде осы қағидаттың кейбір элементтерінің болуын ескере отырып, тек қылмыстық сот ісін жүргізудің талабы ретінде бұл қағидатты қате қабылдайды.
Сонымен бірге, осы баптың 7-бөлігі қылмыстық процеске қатысатын тараптар тең құқылы, яғни оларға Конституцияға және ҚПК-ге сәйкес өз ұстанымын қорғауға бірдей мүмкіндіктер берілгендігін регламенттейтініне назар аударғым келеді. Ал біз білетіндей, қылмыстық процесс тек сот ісін жүргізу сатыларын ғана емес, сонымен қатар іс жүргізудің сотқа дейінгі сатысын да қамтиды.
ҚПК-нің 7-бабына сәйкес қорғау тарапына күдікті, айыпталушы, сотталушы, сотталған адам және ақталған адам жататыны баршаға мәлім.
Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету тетігі ретінде қарастырылатын қылмыстық процестің құрылымында оның құқықтық, дәлірек айтқанда, қылмыстық іс жүргізу қатынастарының қатысушысы ретінде жеке тұлғаны сипаттайтын іс жүргізу мәртебесі маңызды орын алады. Алайда, айыпталушының процестік мәртебесі декларативті-ресми сипатқа ие, өйткені оның айыпталушы ретінде болуы қысқа уақыт аралығында өтеді, бұл оған ҚПК-нің 65-бабының 5-бөлігінде көрсетілген процестік құқықтарды толық көлемде пайдалануға мүмкіндік бермейді. Себебі адам айыптау актісі бекітілген сәттен бастап оны сотқа бергенге дейін айыпталушы болады. Осы қысқа мерзімде айыпталушыға қатысты тергеу әрекеттері жүргізілмейді және іс жүргізу шешімдері қабылданбайды, яғни адам іс жүзінде айыптау актісін бекіту және оны сотқа беру фактісінің алдына қойылады.
Осыған ұқсас талап ҚПК-нің 111-бабының 2-бөлігінде бекітілген, оған сәйкес қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы бар нақты деректер де айыпталушының айғақтарымен белгіленеді.
Сонымен қатар, бұл ереже Конституцияға қайшы келеді. Мәселен, Конституцияның 16-бабының 3-тармағында айыпталушының адвокаттың көмегін айып тағылған кезден бастап пайдалануға құқығы бар деп көзделген. Сонымен қатар, Қылмыстық-процестік кодекстде айыптау сатысы жоқ. Осындай күрделі коллизияларға ие бола отырып, қылмыстық процестің тараптарының тең құқылығы мен жарыспалылығы туралы қалай айтуға болады?
Сондай-ақ, ҚПК-нің 148-бабының 3-бөлігіне сәйкес тергеу судьясы «күзетпен ұстау» бұлтартпау шарасын санкциялау кезінде күдіктің негізділігіне баға беретініне назар аудару қажет. Адамға күдік келтірудің негізділігін тексеру кезінде тергеу судьясы адам күдікті деп танылған не ұсталған дәлелдемелерге баға беруге тиіс екенін атап өткен жөн. Сонымен бірге, ҚПК-нің 56-бабының 4-бөлігіне сәйкес тергеу судьясы істі мәні бойынша шешу кезінде сот қарауының нысанасы болуы мүмкін мәселелерді алдын ала шешпеуге тиіс.
Тергеу судьясы күзетпен ұстауға санкция беру кезінде адамды күдікті ретінде тартуға немесе оны ұстауға негіз болған дәлелдемелерге баға беріп, басты сот қарауының мәні болып табылатын мән-жайлардың дәлелденуі мәселесін іс жүзінде шеше отырып, парадоксалды жағдай туындайды. Осыған байланысты, басты сот талқылауы сатысында істі мәні бойынша қарай отырып, судьяның тергеу судьясын алдын ала бағалаудың ықпалында болу қаупі туындайды, бұл оның бейтараптылығы мен объективтілігіне теріс әсер етеді.
Бұдан басқа, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде ҚПК талаптарына сәйкес дәлелдемелерді үстем жағдайға ие бола отырып, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары ғана жинайды, ал қорғаушы тарап тек нақты деректерді жинайды және айыптау тарапына дәлелдеме ретінде тану үшін ұсынады. Бірақ тергеушілер нақты деректерді қылмыстық іс материалдарымен таныстыру туралы қорғау өтінішін әрдайым қанағаттандыра бермейді. Әрине, қорғаушы тарап тергеушінің іс-әрекетіне шағымдана алады, бірақ тергеу судьясы қорғау өтінішін қанағаттандырғаннан кейін де бұл нақты мәліметтер кейіннен қолайсыз деп танылуы мүмкін. Бұл жағдай қылмыстық процестің сотқа дейінгі кезеңдерінде нақты деректерді жинау мәселесінде қорғау тарапының тәуелділігі проблемасын ашады және қылмыстық процестің теңдігі мен жарыспалылығына теріс әсер етеді. Тараптардың теңдігі болған жағдайда ғана қылмыстық процестің толыққанды бәсекеге қабілеттілігі туралы айтуға болатынына сенімдімін, яғни. басында теңдікті қамтамасыз ету керек, содан кейін бәсекелестік туралы айту керек.
* * *
Айтылғандарды назарға ала отырып, айыптау және қорғау тараптарының жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидатын нақты сақтауды белгілеуге бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады, бұл істерді әділ шешуге, шағымдар санын азайтуға және соттар істерді қараған кезде айыптау еңісін алып тастауға ықпал ететін болады.
Атап айтқанда, ұсынылады:
адамның қылмыс жасаудағы кінәсін жиналған және зерделенген дәлелдемелер негізінде тек сот айқындауға құқылы деп белгіленсін, демек, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары мен қорғаушы тарап сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде дәлелдемелерді емес, содан кейін сотқа ұсынылатын нақты деректерді жинайды;
адвокатқа тек жинау ғана емес, сонымен бірге жиналған деректерді балама түрде қорғау актісімен тікелей сотқа беру құқығын беру;
ҚПК-де адвокаттың қатысуын және ҚПК-нің 65-бабында көзделген құқықтарды пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ете отырып, басты сот талқылауы басталған кезден бастап айып тағу сатысын айқындау;
Осылайша, ұсынылған түзетулерді тергеушінің, анықтаушының есеп жасауы және прокурордың айыптау актісін шығаруы бөлігінде «үш буын» бойынша заң жобасының түзетулерімен сәйкес келтіру ұсынылады. Көрсетілген өзгерістер мен толықтырулар қорғаушы тарапты және қылмыстық қудалау органдарын нақты деректерді жинауда, бағалауда және сотқа беруде деңгейлеуге және айыптаушы тараптың жиналған нақты деректерінің басымдығын алып тастауға мүмкіндік береді.
