Ел Президенті 2021 жылғы 25 ақпанда Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің бесінші отырысында сөйлеген сөзінде күшті және тәуелсіз адвокатурасыз құқықтық мемлекет құру мүмкін емес екенін атап өтті.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінде (ҚР ҚПК) қылмыстық сот ісін жүргізу айыптау және қорғау тараптарының жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаты негізінде жүзеге асырылатыны белгіленген. ҚР ҚПК ережелеріне сәйкес, қылмыстық іс бойынша дәлелдемелерді тек тергеуші ғана жинайды, бұл сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде қорғау тарапының нақты деректерді жинауды дербес жүзеге асыру және тікелей сотқа ұсыну мүмкіндігін жоққа шығарады. Сонымен қатар, айыптаушы тарап дәлелдеу жөніндегі функцияларды жүзеге асырмауы тиіс (яғни нақты деректерді дәлелдемелер деп тану), өйткені тек сот ұсынылған нақты деректер дәлелдемелер болып табылады деп таниды.
Тараптар сотқа дейінгі қудалау барысында нақты деректерді жинаумен ғана айналысуға, олардың жеткіліктілігін негіздеуге және сотқа беруге тиіс.
Сондай-ақ, қазіргі уақытта айыптаушы сот істі қарағанға дейін айыптау актісін шығарады, яғни адамды үкімсіз кінәлі деп анықтайды.
Айыптауды прокурор мемлекеттік айыптаушы ретінде тек сотта ғана жүзеге асыруы керек деп санаймыз.
Жоғарыда көрсетілген шаралар іс жүзінде айыптау және қорғау тараптарының жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидатының нақты жүзеге асырылуын белгілеуге мүмкіндік береді, бұл істерді әділ шешуге, шағымдар санын азайтуға және соттар істерді қараған кезде айыптау жағына ауытқуын болдырмауға ықпал етеді.
Парламентаризм институты жоғарыда көрсетілген қорытындылар мен ұсыныстарды іске асыру бойынша тиісті заң жобасын дайындауда.
Ағымдағы жылғы 16 сәуірде Институтта құқық қорғау, мемлекеттік органдар мен адвокатура өкілдерінің қатысуымен кеңес өткізілді, онда заң жобасының тұжырымдамалық тәсілдері қаралды және аталған новеллаларды ҚПК-де іске асыру қылмыстық процеске тартылған азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдіктерді күшейтуге мүмкіндік беретіні атап өтілді.
Институт әзірлейтін заң жобасы құқық қорғау органдары, прокуратура және сот арасында өкілеттіктер мен жауапкершілік аймақтарын бөле отырып, үш буынды модельді енгізу мәселелері бойынша заң жобасының тұжырымдамасын толықтырады, ал прокурордың процестік шешімдер қабылдау жөніндегі мүмкіндігін ескере отырып, процестің жарыспалылығын арттыру және адвокатураның тәуелсіздігін нығайту және кепілдікті күшейту бойынша түзетулер көзделген.
**********************************************************
Парламентаризм институты ү.ж. 27 сәуірде Парламент Мәжілісі депутаттарының, Жоғарғы Сот, Бас прокуратура, Әділет министрлігі, құқық қорғау, мемлекеттік органдар, адвокатура және ғылыми қоғамдастық өкілдерінің қатысуымен Мәжіліс депутаттары тобының өтініші бойынша Парламентаризм институты әзірлеген тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығын арттыру, адвокатураның тәуелсіздігін нығайту және қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қорғау кепілдігін күшейту мәселелері жөніндегі заң жобасына тұжырымдамалық тәсілдерді талқылау бойынша дөңгелек үстел отырысын өткізді.
Заң жобасы Мемлекет басшысының бейтарап және әділ сот төрелігін қамтамасыз ету, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстың басымдығы және сотта прокурорлар мен адвокаттардың нақты жарыспалылығына жағдай жасау қажеттілігі мақсатында сот жүйесін жүйелі жаңғырту туралы тапсырмасын іске асыруға бағытталған.
Сөз сөйлеушілер қолданыстағы қылмыстық-процестік заңнама тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы туралы сот ісін жүргізу қағидатын толық көлемде шешпегеніне; адвокатураның тәуелсіздігін толық көлемде нығайтуға және соттың айыптау үкімін алып тастауға мүмкіндік бермегеніне назар аударды.
Аталған проблемалардың себептері, дөңгелек үстелге қатысушылар атап өткендей, заңнамада Конституция талаптарына қайшы келетін нормалардың болуы болып табылады, өйткені адам өзінің кінәсі соттың заңды күшіне енген үкімімен танылғанға дейін қылмыс жасауда кінәсіз деп саналады.
Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары тергеп-тексеру басталғаннан бастап іс жүзінде адамның кінәлілігін айқындайды. Прокурор адамды жиналған дәлелдемелер негізінде оның кінәсін анықтай отырып сотқа береді.
Азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды арттыру мақсатында заң жобасында сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде айыптау тарапы және қорғау тарапы кейіннен сотқа берілетін «нақты деректерді» жинауды жүзеге асыру ұсынылады. Сот өз кезегінде «нақты деректерді» іс бойынша дәлелдеме деп тани отырып, адамның қылмыс жасаудағы кінәсін анықтайды.
Сонымен қатар, адвокатураның тәуелсіздігін нығайтатын, тараптардың теңдігін және процестің бәсекеге қабілеттілігін арттыратын басқа да нормалар ұсынылды.
*********************************************************
Ү.ж. 16 маусымда Парламентаризм институтының өкілдері тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығын арттыру, адвокатураның тәуелсіздігін нығайту және қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын қорғау кепілдігін күшейту мәселелері жөніндегі заң жобасының тұжырымдамалық тәсілдерін қарау бойынша Парламент Мәжілісінің отырысына қатысты.
Отырыс Парламент Мәжілісі депутаттарының, Жоғарғы Сот, Бас прокуратура, Әділет министрлігі, құқық қорғау, арнайы және мемлекеттік органдар, адвокатура өкілдерінің қатысуымен өтті.
Парламентаризм институтының өкілдері заң жобасы Мемлекет басшысының бейтарап және әділ сот төрелігін қамтамасыз ету, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстың басымдығы және сотта прокурорлар мен адвокаттардың нақты жарыспалылығына жағдай жасау қажеттілігі мақсатында сот жүйесін жүйелі жаңғырту туралы тапсырмаларын іске асыруға бағытталғанын атап өтті.
Заң жобасын іске асыру қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейтеді, Конституция мен қылмыстық-процестік заңнама арасындағы қайшылықтарды жояды, адвокатураның тәуелсіздігін нығайтады және процестің жарыспалылығын арттырады деп атап өтілді.
