Жеке қосалқы шаруашылықтар (ЖҚШ) Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында ерекше орынға ие. Олар елдегі өндірілетін сүт пен еттің 70-80%-ын қамтамасыз етіп, азық-түлік қауіпсіздігі мен ауылдық аймақтардың әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығына айтарлықтай үлес қосуда. Дегенмен, ЖҚШ қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамалық база көптеген олқылықтарға толы және елеулі жетілдіруді талап етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің VIII шақырылымы мен Парламентаризм институтының өзара іс-қимыл жоспарының (2024 жылғы 4 қарашадағы үшінші сессия) 24-тармағына сәйкес, Парламентаризм институты “Жеке қосалқы шаруашылықтардың (ЖҚШ) қызметі мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заң жобасын әзірлеу жұмыстарын жүргізіп жатыр.
Қазіргі жүйенің негізгі проблемалары
ЖҚШ қызметі қазіргі таңда 2003 жылғы Қазақстан Республикасының Жер кодексі мен 2005 жылғы “Агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу туралы” заңмен реттеледі. Алайда, бұл заңнамалық актілерде ЖҚШ-тың нақты, бірыңғай анықтамасы жоқ. Мұндай құқықтық анықтаманың болмауы құқық қолдану тәжірибесінде түсініспеушілікке әкеліп, мемлекеттік қолдау көрсету мүмкіндігін шектейді.
Мысалы, 2024 жылғы 1 ақпандағы мәліметтер бойынша, елдегі ірі қара малдың 47,6%-ы жеке шаруашылықтарда, 42,2%-ы шаруа немесе фермер қожалықтарында, ал 10,2%-ы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында шоғырланған. Бұл елдегі ірі қара малдың жартысынан көбі құқықтық мәртебесі нақты айқындалмаған шаруашылықтарда шоғырланғанын көрсетеді. Мұндай жағдай құқықтық және экономикалық реттеуді талап етеді.
Халықаралық тәжірибеден не үйренуге болады?
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, ЖҚШ-тың тиімді дамуы үшін нақты құқықтық мәртебені анықтау, тіркеу рәсімдерін жеңілдету және мемлекеттік қолдау шараларын енгізу маңызды.
1. Ресей тәжірибесі
Ресейде “Жеке қосалқы шаруашылық туралы” 2003 жылғы 7 шілдедегі федералдық заңның 2-бабына сәйкес, ЖҚШ кәсіпкерлік қызметке жатпайды және азаматтар мен олардың отбасыларының жеке қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен қайта өңдеуді қамтиды. ЖҚШ үшін жер учаскелерін беру коммерциялық мақсатпен байланысты емес, бұл олардың әлеуметтік бағытын сақтауға мүмкіндік береді.
2. Беларусь тәжірибесі
Беларусь Республикасының “Азаматтардың жеке қосалқы шаруашылықтары туралы” заңына сәйкес, ЖҚШ жер учаскесін пайдалану арқылы жүзеге асырылатын еңбек қызметінің бір түрі болып табылады. Бұл модель ауылдық аймақтарда тұрақтылықты қамтамасыз етіп, отбасылық шаруашылықтарды қолдауға бағытталған.
3. Өзбекстан тәжірибесі
2021 жылы қабылданған “Қосалқы шаруашылық туралы” заң қосалқы шаруашылықтардың ұйымдастырылуын реттейді. Бұл заң бойынша қосалқы шаруашылық отбасылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеуді көздейді және кәсіпкерлік қызметке жатпайды.
4. Франция тәжірибесі
Францияда ЖҚШ шағын ауыл шаруашылығы шаруашылықтары ретінде қарастырылады, олар негізінен өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Өнімнің артығын сатуға рұқсат етіледі, бірақ белгіленген табыс шегінен асқанда шаруашылық фермерлік мәртебеге ауысып, фермерлік нормаларға сәйкес тіркелуі тиіс.
5. Германия тәжірибесі
Германияда ЖҚШ өнімдерді өз тұтынуы үшін өндіруге бағытталған, өнімнің артығын сатуға рұқсат етіледі. Егер табыс заңда белгіленген шектен аспаса, ЖҚШ тіркеуден және салық төлеуден босатылады. Бұл модель ЖҚШ дамуын ынталандыруға және бюрократиялық кедергілерді азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда қандай реформалар қажет?
1. ЖҚШ-тың нақты анықтамасын енгізу.
ЖҚШ-тың құқықтық мәртебесін нақты айқындап, оны коммерциялық шаруашылықтан ажырату қажет.
2. Мемлекеттік қолдау тетіктерін әзірлеу.
Салықтық жеңілдіктер, субсидиялар, жеңілдетілген несиелер беру сияқты шараларды енгізу ЖҚШ дамуына ықпал етеді.
3. Тіркеу рәсімдерін жеңілдету.
Ауыл тұрғындарына өз шаруашылықтарын заңдастыру мүмкіндігін жеңілдетіп, бюрократиялық кедергілерді жою маңызды.
Шетелдік тәжірибе ЖҚШ-тың дамуы үшін құқықтық мәртебені нақтылау, тіркеу рәсімдерін оңтайландыру және мемлекеттік қолдау жүйесін құру қажеттілігін айқын көрсетеді. Қазақстанның заңнамалық базасын жетілдіру кезінде бұл тәжірибені ескерген жөн. ЖҚШ-тың шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтардан айырмашылығын нақтылай отырып, мемлекеттік қолдау шараларын әзірлеу ауылдық аймақтардың өмір сапасын арттырып, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және жалпы экономиканы нығайтуға ықпал етеді.
