Қазақстан Республикасындағы қатты тұрмыстық қалдықтармен (ҚТҚ) жұмыс істеу мәселесі — соңғы жылдары экологиялық және құқықтық саладағы ең өзекті проблемалардың бірі. Елде 2021 жылы қабылданған жаңартылған Экологиялық кодекс сияқты заманауи құқықтық база болғанына қарамастан, заң мен оның іс жүзіндегі орындалуы арасында жүйелі алшақтық әлі де сақталып отыр.
2021 жылдың 2 қаңтарынан бастап елімізде жаңартылған Экологиялық кодекс күшіне енді. Ол бірқатар ілгерішіл нормаларды қамтиды:
• 350-бап – тұрғын үй аумақтары мен орман-парктердің аумағында қалдықтарды көмуге тыйым салады және оларды кәдеге жаратудан бұрын міндетті түрде сұрыптауды талап етеді.
• 367-бап – ҚТҚ жинаудың орталықтандырылған жүйесін бекітіп, контейнерлік алаңдарды ұйымдастыру тәртібін реттейді.
• 368-бап – арнайы техника қолдануды және навигациялық деректерді ақпараттық жүйеге жіберуді міндеттейді.
• 339-бап – қалдықтарға меншік құқығын бекітіп, «ластаушы төлейді» қағидатын енгізеді.
Алайда бұл нормалардың орындалуы бірқатар кедергілерге байланысты баяу жүруде: инфрақұрылымның жеткіліксіздігі, бақылау тетіктерінің әлсіздігі, өңірлерде лицензияланған полигондардың болмауы, жүйелі мониторингтің жүргізілмеуі және қалдықтарды тасымалдаудың нақты уақыт режимінде бақыланбауы – осының бәрі жағдайды күрделендіруде.
Ең өзекті мәселелердің бірі — навигациялық мониторинг жүйесінің әлсіздігі. Қалдықтарды тасымалдаумен немесе құрылыс жұмыстарымен айналысатын жеке компаниялар экологиялық талаптарды жиі бұзады. Бұл заңсыз қоқыс полигондарының көбеюіне әкеліп соғады.
Сондай-ақ, саяси орталықтандыру мен азаматтық қоғамның әлсіз қатысуы қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған бастамалардың жүзеге асуына кедергі келтіріп отыр. Кейбір жағдайларда экономикалық мүдделер — әсіресе пайдалы қазбаларды өндіру мен өнеркәсіп саласы — экологиялық қауіпсіздіктен басым қойылады.
Ғылыми зерттеулер не дейді?
Аль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғалымдары жүргізген зерттеулер мынадай алаңдатарлық үрдістерді анықтады:
• Алматы қаласында — рұқсат етілген және рұқсатсыз қоқыс полигондарының саны артуда. ГАЖ және қашықтықтан зондтау технологиялары экологиялық тәуекелдердің жоғары деңгейін көрсетті.
• Ақтөбе облысында — иесіз қалдықтардың көп мөлшері қоршаған ортаға тікелей қауіп төндіруде.
• Жалпы республика бойынша — қалдықтарды сұрыптап жинау жүйесінің болмауы өңдеуді қиындатып, утилизацияның экономикалық тиімділігін төмендетуде.
Зерттеушілердің пікірінше, ҚТҚ-ны қайта өңдеу көлемі 30–40%-ға дейін жетуі мүмкін, бірақ бұл әлеует қазіргі таңда тиісті деңгейде пайдаланылмай отыр.
Парламентаризм институтының сараптамасына сәйкес, ахуалды жақсарту үшін мынадай маңызды шараларды қабылдау қажет:
1. Тұрақты тексеріс жүргізу құқығына ие тәуелсіз экологиялық инспекциялар құру.
2. Қайта өңдеу зауыттарына жеке инвестициялар тартуды салықтық жеңілдіктер және мемлекеттік субсидиялар арқылы қолдау.
3. Экологиялық кодекс талаптарының орындалуына жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігін арттыру.
4. ҚТҚ тасымалдаушыларынан міндетті түрде ай сайын есеп алу — жемқорлық пен бұрмалаушылықтың алдын алу үшін.
5. Экологиялық ағарту жұмыстарын жүргізу және қоғамдық тыңдаулар ұйымдастыру арқылы азаматтардың белсенділігін арттыру.
6. Қалдықтардан энергия, биогаз, қайталама шикізат және құрылыс материалдарын өндіру бойынша халықаралық тәжірибе мен инвестиция тарту.
Қазақстандағы қалдықтармен жұмыс істеу мәселесі кешенді әрі үйлестірілген тәсілді қажет етеді. Бұл — жай ғана экология мәселесі емес, бұл — әкімшілік тиімділікке, билік ашықтығына және қоғамның азаматтық жауапкершілігіне қатысты сын-қатер. Тек заңнаманың нақты орындалуы, инфрақұрылымның дамуы және мемлекет, бизнес пен азаматтардың өзара тиімді іс-қимылы арқылы ғана тұрақты өзгерістерге қол жеткізуге болады.
Аграрлық мәселелер, экология және табиғатты қорғау заңнамасы орталығының маманы
Н.Е. Нұралы
